W drugiej części analizy projektu ustawy o ochronie osób zgłaszających naruszenia prawa z dnia 6 kwietnia 2022 roku, przechodzimy do sedna, czyli właśnie do tego na czym ta ochrona ma polegać.
Omówimy Rozdział 2 projektu ustawy, artykuły od 11 do 22. W samym tekście nie wprowadzam poszczególnych numerów artykułów, żeby ułatwić Państwu lekturę. Nie jest to analiza naukowa, a raczej próba wyciagnięcia sensu z poszczególnych zapisów, tak żeby ułatwić ich zrozumienie osobom, które nie są zawodowymi prawnikami.
Zakaz działań odwetowych i środki ochrony dotyczą zgłoszeń wewnętrznych, zewnętrznych, ujawnienia publicznego oraz zgłoszenia dokonanego do organu lub instytucji UE. Miejcie to Państwo na uwadze, bo w tekście będę posługiwał się tylko terminem „zgłoszenie” znów po to, by ułatwić lekturę.
Zapraszam do lektury pierwszego artykułu na temat ustawy, bo nie będziemy tu wracać do pewnych fundamentalnych kwestii, które są potrzebne do zrozumienia całości tematu.
Zakaz działań odwetowych
Generalna zasada mówi, że wobec zgłaszającego nie można podejmować działań odwetowych. Zakazane są również próby, a nawet groźby zastosowania takich działań.
Zakaz dotyczy również osób pomagających w dokonaniu zgłoszenia oraz osób powiązanych z sygnalistą.
Działanie odwetowe to wszystkie bezpośrednie lub pośrednie działania lub zaniechania, które naruszają lub mogą naruszać prawa zgłaszającego, wyrządzają lub mogą wyrządzić nieuzasadnioną szkodę zgłaszającemu. Do działań odwetowych zalicza się również wszczynanie uciążliwych postępowań przeciwko zgłaszającemu.
Należy jednak pamiętać, że działanie zostanie uznane, za odwetowe, jeśli nastąpiło na skutek i w związku ze zgłoszeniem, musi się też realizować w kontekście związanym z pracą. Oznacza to, że samo dokonanie zgłoszenia nie gwarantuje sygnaliście bezkarności i nietykalności. Ochrona nie ma charakteru bezwzględnego, dotyczy tylko tego konkretnego zgłoszenia!
Sankcje
Grzywna, ograniczenie wolności albo nawet pozbawienie wolności do lat 2, to przewidziane w ustawie kary dla tego kto dopuści się działań odwetowych w stosunku do sygnalisty lub osoby pomagającej w dokonaniu zgłoszenia.
Osobie, która dopuści się więcej niż dwóch działań odwetowych grozi kara pozbawiania wolności nawet do 3 lat.
Przykłady działań odwetowych
Jak wcześniej była mowa, działaniem odwetowym będzie każde działanie, które naruszy prawa lub wyrządzi szkodę sygnaliście. Oto katalog takich przykładowych działań, wymieniony w ustawie:
- Odmowa nawiązania stosunku pracy
- Wypowiedzenie lub rozwiązanie bez wypowiedzenia stosunku pracy
- Niezwarcie umowy o pracę po okresie próbnym lub po zakończeniu umowy na czas określony – w przypadku, gdy pracownik miał uzasadnione oczekiwanie, że zostanie z nim zawarta taka umowa.
- Obniżenie wynagrodzenia
- Wstrzymanie awansu lub pominięcie przy awansowaniu
- Pominięcie przy przyznawaniu premii lub innych dodatkowych benefitów
- Degradacja pracownika
- Zawieszenie w wykonywaniu obowiązków pracowniczych lub służbowych
- Przekazanie innemu pracownikowi dotychczasowych obowiązków
- Niekorzystna zmiana miejsca lub czasu pracy
- Negatywna ocena pracy
- Kary dyscyplinarne
- Przymus, zastraszanie lub wykluczenie
- Mobbing
- Dyskryminacja
- Niekorzystne lub niesprawiedliwe traktowanie
- Wstrzymanie dostępu do szkoleń podnoszących kwalifikacje
- Nieuzasadnione skierowanie na badania lekarskie, w tym psychiatryczne
- Działania zmierzające do utrudnienia znalezienia w przyszłości pracy w danym sektorze lub branży na podstawie formalnych lub nieformalnych porozumień – „czarne listy”.
- Spowodowanie straty finansowej, w tym gospodarczej lub utraty dochodu
- Inne szkody niematerialne, w tym niszczenie reputacji, zwłaszcza w mediach społecznościowych
Działaniem odwetowym będzie też próba lub groźba zastosowania któregoś z tych środków.
Jak widać jest to katalog bardzo szeroki, z wieloma ogólnymi sformułowaniami, a do tego trzeba pamiętać, że jest to tylko przykładowa lista działań odwetowych.
Warto zwrócić uwagę, że na końcu tej listy ustawodawca dodał zdanie: „chyba, że pracodawca udowodni, że kierował się obiektywnymi i należycie uzasadnionymi powodami”. I jest to potwierdzenie tego, że ochrona nie ma charakteru bezwzględnego. W razie ewentualnego sporu sądowego, ciężar dowodu będzie jednak spoczywał na pracodawcy, który będzie musiał wskazać inne, uzasadnione i obiektywne powody zastosowania danego środka w stosunku do sygnalisty.
Komu przysługuje ochrona?
Zakaz działań odwetowych dotyczy nie tylko pełnoprawnych pracowników zatrudnionych na umowę o pracę, ale wszystkich wykonujących pracę na rzecz podmiotu, niezależnie od podstawy prawnej jaka ten stosunek reguluje, a więc także:
- Pracownicy tymczasowi
- Zatrudnieni na podstawie innej umowy cywilnoprawnej, np. „zlecenie”
- Stażyści
- Wolontariusze
- Praktykanci
- Samozatrudnieni (umowy B2B)
Co więcej zakazy i zasady opisywane powyżej dotyczą również osób świadczących usługi na rzecz pracodawcy, oczywiście w takim zakresie jak mogą dotyczyć usługodawcy. Chodzi tu o wykonawców, podwykonawców czy dostawców.
I tak, dokonanie zgłoszenia nie może być podstawą do:
- Wypowiedzenia, odstąpienia lub rozwiązania bez wypowiedzenia umowy, której stroną jest zgłaszający, w szczególności dotyczącej sprzedaży lub dostawy towarów lub świadczenia usług
- Nałożenia obowiązku
- Odmowy przyznania, ograniczenia lub odebrania uprawnienia np. koncesji, zezwolenia lub ulgi
Odszkodowanie
Osoby, które doświadczą działań odwetowych będą miały prawo do odszkodowania za poniesione szkody, w pełnej wysokości. Oznacza to, że poszkodowany będzie mógł się domagać pełnej rekompensaty za poniesione straty i utracone korzyści, które mógłby osiągnąć, gdyby nie działania odwetowe.
Najpierw potrzebne będzie orzeczenie sądu, że rzeczywiście dana osoba była ofiarą działań odwetowych, a następnie przed sądem będzie trzeba wykazać poniesioną szkodę i ewentualne utracone korzyści. Jak zwykle w takich sprawach jest to pole do popisu dla ambitnych mecenasów. Dobrze, że ustawodawca przewidział taką możliwość, zobaczymy, jak to będzie wyglądało w praktyce.
Do odszkodowania będzie miała prawo również osoba, która poniosła szkodę z powodu fałszywego i złośliwego zgłoszenia. Wysokość tego odszkodowania określi sąd, nie może być jednak mniejsze niż przeciętne wynagrodzenie w sektorze przedsiębiorstw.
Nie jest to jedyny sposób walki z nieuczciwymi zgłoszeniami. Ustawa przewiduje odpowiedzialność karną dla osób, które świadomie dokonują zgłoszenia informacji nieprawdziwych. Są to grzywna, kara ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do lat 3.
Inne środki ochrony
Klauzule kneblujące
Postanowienia aktów prawnych rangi podustawowej np. układów zbiorowych pracy, regulaminów i statutów, określające obowiązki stron stosunku pracy, które wyłączają lub ograniczają prawo do dokonania zgłoszenia, lub zakładają stosowanie działań odwetowych nie obowiązują. Chodzi tu na przykład o obowiązek zachowania tajemnicy co do pewnych informacji, które są szczególnie wrażliwe dla pracodawcy.
Postanowienia umów o pracę czy oświadczenia woli, które ograniczają prawo do dokonania zgłoszenia również będą nieważne. Mowa tu o tzw. Klauzulach kneblujących, które są często spotykane jako klauzule lojalnościowe lub umowy o zachowanie poufności.
Oczywiście tak samo jak w przypadku zakazu działań odwetowych dotyczy to również umów z zatrudnionymi na umowę zlecenie, dzieło, B2B, dostawcami, wykonawcami etc.
Nie oznacza to, że takie „kneblujące” postanowienia umów czy regulaminów są bezprawne, a pracownicy, czy strony nie muszą się do nich stosować. Po prostu, jeśli ujawnienie tych informacji będzie istotne dla zgłoszenia o naruszeniu prawa to takie zapisy są nieważne i nie ograniczają prawa sygnalisty do dokonania zgłoszenia.
Wyłączenie odpowiedzialności
Sygnalista nie będzie ponosił odpowiedzialności za szkodę, która powstała na skutek jego zgłoszenia, dlatego wszelkie ewentualne roszczenia cywilnoprawne są wyłączone.
W szczególności chodzi tu postępowania prawne
- O zniesławienie
- Naruszenie dóbr osobistych
- Naruszenie Praw autorskich
- Przepisów o ochronie danych osobowych
- Obowiązku zachowania tajemnicy
Dzięki temu wyklucza się możliwość „ciągania po sądach” sygnalisty przez osoby, które zostały w ich mniemaniu poszkodowane przez ujawnienie informacji zawartych w zgłoszeniu. Oczywiście, tak jak zawsze, dotyczy to tylko przypadków, gdy zgłaszający miał uzasadnione przekonanie, że zgłoszenie jest niezbędne do ujawnienia naruszenia prawa i zostało dokonane w trybie i według zasad opisanych w ustawie.
Ważne też jest w tym kontekście, że nie można się zrzec praw wynikających z tego rozdziału ustawy, ani przyjąć na siebie odpowiedzialności za szkodę powstałą w wyniku dokonania zgłoszenia. Wszelkie umowy, oświadczania tego typu będą nieważne.
W kolejnym artykule zajmę się zgłoszeniami wewnętrznymi. Omówię wszystkie wymogi i obowiązki pracodawców, ale pokażę też praktyczne rozwiązania i najlepsze praktyki. Dodatkowo opowiem jak w SafeLink pomagamy wywiązać się ze wszystkich zadań związanych z wdrożeniem skutecznego systemu zgłoszeń wewnętrznych.